از قتل سه دانشجو تا تبدیل شدن به نماد مطالبهگری دانشگاهی
۱۶ آذر ۱۳۳۲، تنها چند ماه پس از کودتای ۲۸ مرداد، دانشگاه تهران شاهد حملهٔ ناگهانی نیروهای امنیتی و کشتهشدن سه دانشجو بود. این رویداد نهتنها به روزی تاریخی در تقویم ایران تبدیل شد، بلکه نقطهٔ آغاز حرکت دانشگاهها بهسمت مطالبهگری سیاسی، اجتماعی و استقلالخواهی بود. از آن روز تا امروز، هر نسل دانشجویی ۱۶ آذر را با زبان و مطالبات خود بازخوانی کرده است؛ از اعتراض به دخالت بیگانگان تا درخواست آزادیهای آکادمیک، عدالت اجتماعی و حقوق مدنی.
مقدمه — چرا ۱۶ آذر مهم است؟
دانشگاه در ایران همیشه فقط یک «محیط آموزشی» نبوده؛ فضای دانشگاهها از دههٔ ۱۳۲۰ به بعد به یکی از مهمترین مراکز شکلگیری جنبشهای اجتماعی و سیاسی تبدیل شد. اما حادثهٔ ۱۶ آذر ۱۳۳۲، نقطهٔ عطفی است که دانشگاه را برای همیشه از یک محیط علمی به یک کانون کنشگری اجتماعی تبدیل کرد.
برای فهم «روز دانشجو»، باید از همان آغاز شروع کرد: از فضای ملتهب سیاسی ایران پس از کودتای ۲۸ مرداد، از حضور قدرتهای خارجی در تعیین سیاستهای داخلی، و ازجمله سفر نیکسون، معاون رئیسجمهور وقت آمریکا به تهران؛ سفری که به اعتراضات گسترده دانشجویی منجر شد و به کشته شدن سه دانشجوی دانشکدهٔ فنی انجامید.
بخش اول — زمینهٔ تاریخی؛ چرا ۱۶ آذر شکل گرفت؟
فضای سیاسی پس از کودتا
در سال ۱۳۳۲، ایران درگیر تنشهای سیاسی شدید بود. سقوط دولت محمد مصدق در ۲۸ مرداد، فضای کشور را امنیتی و همراه با سرکوب گستردهٔ نیروهای سیاسی کرد. بسیاری از فعالان سیاسی بازداشت شدند و دانشگاهها به یکی از تنها فضاهای باقیمانده برای اعتراض تبدیل شدند.
در چنین شرایطی اعلام شد که ریچارد نیکسون، معاون رئیسجمهور آمریکا، قرار است به ایران سفر کند. این سفر برای بخش بزرگی از جامعه نماد ادامهٔ دخالت قدرتهای خارجی در سیاست ایران تلقی میشد.
دانشگاه؛ کانون اعتراض
دانشجویان دانشگاه تهران—بهویژه در دانشکدهٔ فنی—با سابقهٔ فعالیت سیاسی پیش از کودتا، به سرعت به این خبر واکنش نشان دادند. گروههایی از دانشجویان تصمیم گرفتند همزمان با سفر نیکسون اعتراض کنند. حضور پلیس و نیروهای امنیتی در دانشگاه افزایش یافت و فضا متشنج شد.
و نهایتاً ۱۶ آذر ۱۳۳۲ به روزی تبدیل شد که در آن دانشگاه تهران به صحنهٔ تیراندازی و خونریزی بدل شد.
بخش دوم — روز حادثه: ۱۶ آذر ۱۳۳۲
حمله به دانشکدهٔ فنی
صبح ۱۶ آذر در کلاسهای درس دانشکدهٔ فنی، نیروهای امنیتی به بهانهٔ «پیشگیری از تجمع» وارد محوطه شدند. بین دانشجویان و مأموران تنش ایجاد شد و دقایقی بعد صدای تیراندازی در راهروهای دانشکده پیچید.
در جریان این حمله سه دانشجو هدف گلوله قرار گرفتند و کشته شدند:
• احمد قندچی
• مصطفی بزرگنیا
• مهدی شریعترضوی
این سه نفر نماد «شهدای ۱۶ آذر» شدند و نامشان در تاریخ مبارزات دانشجویی ایران ثبت شد.
چرا کشتار ۱۶ آذر مهم بود؟
زیرا نقطهٔ تلاقی چند مسئلهٔ بزرگ بود:
• اعتراض به کودتا و دخالت بیگانگان
• اعتراض به سرکوب سیاسی داخلی
• دفاع از استقلال دانشگاه
به این ترتیب، ۱۶ آذر تبدیل شد به یک «روز نمادین» نه فقط برای اعتراضات دانشجویی، بلکه برای مقاومت مدنی در ایران.
بخش سوم — از ۱۳۳۲ تا انقلاب ۱۳۵۷
تثبیت روز دانشجو در دهههای ۴۰ و ۵۰
در دهههای پیش از انقلاب، دانشگاهها به میدان اصلی مبارزهٔ سیاسی تبدیل شدند. جریانهای مختلف—از مذهبی تا چپ، از ملیگرا تا گروههای نوپای انقلابی—همگی ۱۶ آذر را فرصتی برای طرح اعتراضات خود میدانستند.
در این دوره، مراسمهای سالگرد ۱۶ آذر تقریباً هر سال با محدودیت شدید مواجه میشد، اما دانشجویان همچنان آن را زنده نگه میداشتند.
پیوند با جریانهای انقلابی
در سالهای منتهی به ۱۳۵۷، ۱۶ آذر نقش بیشتری پیدا کرد:
• انتقاد از نظام شاهنشاهی
• اعتراض به وابستگیهای خارجی
• مخالفت با محدودیتهای دانشگاهی
• و تقویت گفتمان انقلابی میان نسل جوان
بخش چهارم — بعد از انقلاب: ۱۳۵۷ تا دهه ۱۳۷۰
پس از انقلاب، ساختار سیاسی دگرگون شد و بسیاری از نهادهای جدید شکل گرفتند. اما دانشگاه همچنان کانون فعالیت سیاسی باقی ماند.
انقلاب فرهنگی
در سالهای ابتدایی دههٔ ۱۳۶۰، بسیاری از دانشگاهها برای «تصویه و بازسازی» تعطیل شدند. در این دوره، فعالیت دانشجویی محدود شد، اما پس از بازگشایی، ۱۶ آذر دوباره جان گرفت.
بازگشت به مطالبهگری دانشگاهی
با بازتر شدن فضای سیاسی در دههٔ ۱۳۷۰، تشکلهای دانشجویی قدرت بیشتری یافتند؛ انجمنهای اسلامی، دفتر تحکیم وحدت و گروههای مستقل در این دوره فعال شدند و ۱۶ آذر به روز سخنرانیهای سیاسی و تجمعهای مدنی تبدیل شد.
بخش پنجم — نقطهٔ عطف بزرگ: تیر ۱۳۷۸ و پس از آن
حادثهٔ ۱۸ تیر ۱۳۷۸
در تابستان ۱۳۷۸، اعتراض به توقیف یک روزنامه به شورشهای گستردهٔ دانشجویی منجر شد. حمله به خوابگاه دانشگاه تهران، دستگیریها و درگیریها نقطهٔ عطفی در رابطهٔ دانشگاه و حاکمیت بود.
این رویداد باعث شد ۱۶ آذر از این پس نهفقط یادآور ۱۳۳۲، بلکه نماد اعتراض به سرکوب سیاسی نیز باشد.
بخش ششم — دهه ۱۳۹۰ تا امروز؛ ۱۶ آذر در دورهٔ جدید
در دههٔ اخیر، هم دانشگاه و هم جامعهٔ ایرانی با موجهای تازهٔ مطالبهگری روبهرو شدهاند.
نقش دانشجویان در اعتراضات سراسری
در اعتراضات مختلف—از ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۸ و نیز موج گستردهٔ ۱۴۰۱—دانشجویان در صف مقدم بودهاند. بسیاری دانشگاهها محل تجمعات بزرگ، تحصنها و اعتراض علیه محدودیتها بودهاند.
۱۶ آذر امروز چگونه برگزار میشود؟
• در دانشگاههای مختلف کشور—از تهران تا تبریز، شیراز، اصفهان و مشهد—سخنرانیها، بیانیهها و تجمعها برگزار میشود.
• گروههای مختلف (حکومتی، اصلاحطلب، مستقل، چپ و…) هرکدام مراسمهایی با رویکرد متفاوت دارند.
• مقاومت مدنی، آزادی بیان، وضعیت اقتصادی، آیندهٔ تحصیل و بازار کار از مهمترین موضوعات سخنرانیهاست.
• در سالهای اخیر شبکههای اجتماعی بخش مهمی از بازتاب این مراسم شدهاند.
بخش هفتم — چرا ۱۶ آذر همچنان زنده است؟
با وجود گذشت بیش از ۷۰ سال از آن حادثه، چند دلیل مهم باعث شده این روز همچنان اهمیت داشته باشد:
۱) دانشگاه همیشه آینهٔ جامعه است
وقتی جامعه با بحران اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی روبهروست، دانشگاه اولین جایی است که واکنش نشان میدهد.
۲) نسلهای دانشجو هر سال تازه میشوند
هر نسل جدید، ۱۶ آذر را از نو معنا میکند.
۳) دانشگاه یکی از آخرین سنگرهای آزادی بیان در ایران است
هم در دورهٔ شاه و هم در جمهوری اسلامی، دانشگاه مرکزی برای اعتراض مدنی بوده است. ۱۶ آذر این نقش را تثبیت کرده.
۴) نمادی فراتر از سیاست
۱۶ آذر از سطح یک «رویداد سیاسی» فراتر رفته و به نماد:
• استقلال دانشگاه
• آزادی اندیشه
• عدالتخواهی
• و استقلالطلبی ملی
تبدیل شده است.
۱۶ آذر؛ روزی که از تاریخ به امروز وصل شد
۱۶ آذر ۱۳۳۲، روزی که با خون سه دانشجو آغاز شد، امروز بخشی جدانشدنی از هویت دانشگاه ایرانی است. این روز در طول تاریخ بارها بازتعریف شده:
• زمانی نماد اعتراض به دخالت بیگانگان بود؛
• زمانی اعتراض به حکومت شاه؛
• پس از انقلاب، به میدان منازعهٔ تشکلهای دانشجویی بدل شد؛
• و امروز نشانهای از آزادیخواهی، همبستگی دانشجویی و مقاومت مدنی است.
«روز دانشجو» فقط یادبود گذشته نیست؛ آیینهای است که رابطهٔ دانشجو–حکومت، آزادی–سرکوب، امید–ناامیدی و آیندهٔ جامعهٔ ایران را منعکس میکند.
این رویداد باعث شد ۱۶ آذر از این پس نهفقط یادآور ۱۳۳۲، بلکه نماد اعتراض به سرکوب سیاسی نیز باشد.
بخش ششم — دهه ۱۳۹۰ تا امروز؛ ۱۶ آذر در دورهٔ جدید
در دههٔ اخیر، هم دانشگاه و هم جامعهٔ ایرانی با موجهای تازهٔ مطالبهگری روبهرو شدهاند.
نقش دانشجویان در اعتراضات سراسری
در اعتراضات مختلف—از ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۸ و نیز موج گستردهٔ ۱۴۰۱—دانشجویان در صف مقدم بودهاند. بسیاری دانشگاهها محل تجمعات بزرگ، تحصنها و اعتراض علیه محدودیتها بودهاند.
۱۶ آذر امروز چگونه برگزار میشود؟
• در دانشگاههای مختلف کشور—از تهران تا تبریز، شیراز، اصفهان و مشهد—سخنرانیها، بیانیهها و تجمعها برگزار میشود.
• گروههای مختلف (حکومتی، اصلاحطلب، مستقل، چپ و…) هرکدام مراسمهایی با رویکرد متفاوت دارند.
• مقاومت مدنی، آزادی بیان، وضعیت اقتصادی، آیندهٔ تحصیل و بازار کار از مهمترین موضوعات سخنرانیهاست.
• در سالهای اخیر شبکههای اجتماعی بخش مهمی از بازتاب این مراسم شدهاند.
بخش هفتم — چرا ۱۶ آذر همچنان زنده است؟
با وجود گذشت بیش از ۷۰ سال از آن حادثه، چند دلیل مهم باعث شده این روز همچنان اهمیت داشته باشد:
۱) دانشگاه همیشه آینهٔ جامعه است
وقتی جامعه با بحران اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی روبهروست، دانشگاه اولین جایی است که واکنش نشان میدهد.
۲) نسلهای دانشجو هر سال تازه میشوند
هر نسل جدید، ۱۶ آذر را از نو معنا میکند.
۳) دانشگاه یکی از آخرین سنگرهای آزادی بیان در ایران است
هم در دورهٔ شاه و هم در جمهوری اسلامی، دانشگاه مرکزی برای اعتراض مدنی بوده است. ۱۶ آذر این نقش را تثبیت کرده.
۴) نمادی فراتر از سیاست
۱۶ آذر از سطح یک «رویداد سیاسی» فراتر رفته و به نماد:
• استقلال دانشگاه
• آزادی اندیشه
• عدالتخواهی
• و استقلالطلبی ملی
تبدیل شده است.
۱۶ آذر؛ روزی که از تاریخ به امروز وصل شد
۱۶ آذر ۱۳۳۲، روزی که با خون سه دانشجو آغاز شد، امروز بخشی جدانشدنی از هویت دانشگاه ایرانی است. این روز در طول تاریخ بارها بازتعریف شده:
• زمانی نماد اعتراض به دخالت بیگانگان بود؛
• زمانی اعتراض به حکومت شاه؛
• پس از انقلاب، به میدان منازعهٔ تشکلهای دانشجویی بدل شد؛
• و امروز نشانهای از آزادیخواهی، همبستگی دانشجویی و مقاومت مدنی است.
«روز دانشجو» فقط یادبود گذشته نیست؛ آیینهای است که رابطهٔ دانشجو–حکومت، آزادی–سرکوب، امید–ناامیدی و آیندهٔ جامعهٔ ایران را منعکس میکند.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر